Błędy poznawcze w świecie IT
W branży technologicznej podejmowane są dziesiątki decyzji dziennie, od wyboru architektury, przez sposób implementacji, po estymacje i decyzje projektowe. Wiele z nich nie wynika wyłącznie z wiedzy i doświadczenia, lecz z mechanizmów psychologicznych, które wpływają na to, jak postrzegamy problemy, oceniamy ryzyka i przewidujemy konsekwencje.
Te mechanizmy to błędy poznawcze – uproszczone wzorce myślenia, które ułatwiają nam funkcjonowanie, ale jednocześnie potrafią prowadzić do nietrafionych decyzji, a nawet poważnych błędów projektowych. W IT ich wpływ jest szczególnie widoczny, bo kod, architektura i procesy są bezlitosne, a każda podjęta decyzja ma swoje konsekwencje, objawiająe się w postaci łatwości (lub trudności) utrzymania kodu, skalowania systemu, kosztach utrzymania i rozwoju aplikacji czy ewentualnego długu technologicznego.
Błędy poznawcze w świecie IT
Poniżej lista najczęściej spotykanych błędów poznawczych, które w różnym stopniu wpływają na pracę programistów oraz funkcjonowanie całych zespołów technicznych:
Klątwa wiedzy
O klątwie wiedzy mówimy wtedy, gdy osoba dobrze zaznajomiona z danym tematem ma problem z odtworzeniem perspektywy kogoś, kto tej wiedzy nie posiada. Gdy coś staje się dla nas oczywiste, przestajemy dostrzegać, że dla innych może być całkowicie nowe lub niezrozumiałe.
W IT klątwa wiedzy pojawia się szczególnie przy tłumaczeniu złożonych zagadnień juniorom, klientom lub osobom nietechnicznym. Doświadczeni developerzy często zakładają, że odbiorca na pewno wie, czym jest API, commit czy złożoność obliczeniowa, mimo że wcale nie musi. Prowadzi to do nieporozumień, frustrujących dyskusji i błędów wynikających z niewystarczającego doprecyzowania.
Klątwa wiedzy wpływa również na dokumentację, która bywa pisana z perspektywy eksperta i pomija kluczowe kroki zrozumiałe tylko dla wtajemniczonych. Może także utrudniać code review, ponieważ bardziej doświadczona osoba nie dostrzega, że jej skrót myślowy jest trudny do rozszyfrowania.
Zjawisko to nie wynika ze złych intencji, lecz z naturalnego mechanizmu mózgu, który upraszcza nam myślenie. Aby je ograniczyć, warto świadomie zwalniać tempo, dopytywać, doprecyzowywać i sprawdzać, czy odbiorca faktycznie podąża za tokiem rozumowania. Pokonanie klątwy wiedzy buduje lepszą komunikację i ułatwia współpracę w zróżnicowanych zespołach.
Efekt Dunninga-Krugera
To błąd poznawczy polegający na tym, że osoby o niskim poziomie wiedzy lub kompetencji przeceniają swoje umiejętności. Dzieje się tak dlatego, że brakuje im narzędzi do oceny własnej niewiedzy, więc trudno im dostrzec, jak wiele jeszcze nie rozumieją. Jednocześnie osoby kompetentne często zaniżają ocenę swoich umiejętności, ponieważ widzą złożoność problemów, których początkujący nie dostrzegają. To prowadzi do odwróconej sytuacji: najmniej doświadczeni są najbardziej pewni siebie, a najbardziej doświadczeni – najbardziej pokorni.
Efekt ten został opisany przez Davida Dunninga i Justina Krugera w 1999 roku na podstawie serii badań psychologicznych. Zjawisko pojawia się w wielu dziedzinach: od programowania, przez naukę, po codzienne umiejętności.
W branży IT jest szczególnie widoczne, ponieważ technologie są złożone, a początkującym często wydaje się, że „wiedzą wszystko”, dopóki nie zetkną się z realnymi problemami. Wraz ze wzrostem wiedzy rośnie świadomość własnych braków, co obniża pewność siebie, choć kompetencje faktycznie rosną.
Efekt Dunninga-Krugera nie oznacza złej woli, to naturalny mechanizm naszego umysłu, który myli ograniczoną wiedzę z pewnością. Jego zrozumienie pomaga budować pokorę, lepiej planować rozwój i realistyczniej oceniać własne umiejętności.
Efekt halo (efekt aureoli)
Ten błąd poznawczy polega na tym, że jedna pozytywna cecha danej osoby wpływa na ogólną ocenę jej kompetencji lub charakteru. Jeśli ktoś sprawia wrażenie inteligentnego, kompetentnego lub po prostu jest lubiany, automatycznie przypisuje mu się dodatkowe zalety, mimo że nie mają one realnego potwierdzenia.
Mechanizm ten działa podświadomie i sprawia, że nasza ocena staje się zniekształcona przez pierwsze wrażenie. W środowisku IT efekt halo występuje często wobec seniorów, tech leadów czy osób o wysokiej pewności siebie. Ich propozycje bywają akceptowane bez głębszej analizy, tylko dlatego, że „na pewno wiedzą, co robią”. Może to prowadzić do wdrażania słabych rozwiązań, których nikt nie miał odwagi zakwestionować.
Efekt halo dotyczy również rekrutacji, gdzie jeden silny aspekt kandydata może przykrywać jego braki w innych obszarach. Zjawisko to utrudnia obiektywną ocenę kompetencji i jakości pracy. Aby je ograniczyć, potrzebne są jasne kryteria, procesy review i kultura zadawania pytań niezależnie od autorytetu. Świadomość istnienia efektu halo pomaga bardziej krytycznie patrzeć na decyzje w zespole i unikać błędów wynikających z nadmiernego zaufania do jednej osoby.
Efekt potwierdzenia
To błąd poznawczy polegający na selektywnym zbieraniu informacji w taki sposób, aby potwierdzić własne przekonania, zamiast je obiektywnie weryfikować. Osoba pod jego wpływem zwraca uwagę głównie na dowody wspierające jej hipotezę, a ignoruje te, które jej przeczą.
W środowisku IT zjawisko to można zaobserwować chociażby podczas debugowania, gdy developer szuka problemu wyłącznie tam, gdzie jego zdaniem musi być błąd, pomijając inne potencjalne przyczyny. Efekt ten pojawia się również przy wyborze technologii, gdy ktoś jest do czegoś przywiązany, szuka wyłącznie argumentów potwierdzających swoją tezę, co prowadzi do błędnych decyzji architektonicznych.
Zjawisko wpływa również na procesy rekrutacyjne, w których rekruter nieświadomie doszukuje się w kandydacie cech potwierdzających swoje pierwsze wrażenie. Aby je ograniczyć, warto świadomie szukać informacji podważających własne założenia oraz opierać decyzje na danych, a nie intuicji.
Efekt IKEA
Ten efekt to błąd poznawczy polegający na przecenianiu wartości rzeczy, które wykonaliśmy samodzielnie, nawet jeśli obiektywnie nie są lepsze od alternatyw.
W IT objawia się to tym, że developerzy przeceniają wartość lub jakość rozwiązania tylko dlatego, że sami je stworzyli. W efekcie trudno im zaakceptować krytykę, porzucić własny kod albo zastąpić go prostszym lub bardziej efektywnym podejściem.
To zjawisko utrudnia obiektywną ocenę implementacji i może prowadzić do utrzymywania skomplikowanych, zbędnych rozwiązań. IKEA Effect bywa widoczny także podczas code review, gdy autor broni swojej koncepcji nie dlatego, że jest najlepsza, ale dlatego, że włożył w nią dużo pracy.
Świadomość tego mechanizmu pomaga łatwiej przyjmować feedback i bardziej racjonalnie podchodzić do refaktoryzacji.
Efekt autorytetu
To błąd poznawczy, w którym ludzie skłonni są uznawać opinie osób postrzeganych jako autorytety za bardziej trafne, niezależnie od ich rzeczywistej jakości. W praktyce oznacza to, że propozycje czy decyzje osoby z wyższym stanowiskiem, większym doświadczeniem lub silną pozycją w zespole są akceptowane bez krytycznej analizy.
W IT często widać to podczas podejmowania decyzji architektonicznych lub wyboru technologii – jeśli senior, tech lead czy architect coś zasugeruje, reszta zespołu rzadko podważa tę opinię. Efekt autorytetu może prowadzić do błędnych decyzji, braku różnorodności perspektyw i tłumienia konstruktywnego feedbacku. Aby go zminimalizować, warto budować kulturę otwartego kwestionowania rozwiązań niezależnie od stanowiska oraz opierać decyzje na danych i argumentach, a nie hierarchii.